Zawiadomienie o śmierci Klary z Asyżu

Klara z Asyżu umarła w klasztorze San Damiano 11 sierpnia 1253 roku. Pogrzeb przebiegał bardzo uroczyście, a przewodniczył mu sam papież I nnocenty I V w towarzystwie członków Kurii Rzymskiej. Chciał on użyć formularza o świętych dziewicach, zamiast o zmarłych, ale zapobiegła temu ingerencja protektora zakonu kardynała Rainalda. Ciało Klary zostało złożone w kościele świętego Jerzego, tam, gdzie wcześniej spoczywało przez jakiś czas ciało Franciszka (szczegóły okoliczności związanych z umieraniem i pogrzebem Świętej zostały opisane przez Tomasza z Celano w Legendzie o świętej Klarze dziewicy, 47-48).

Tekst Zawiadomienia o śmierci Klary, adresowany do „wszystkich sióstr z Zakonu Świętego Damiana rozmieszczonych po świecie”, przekazuje informację o śmierci tej, która była punktem odniesienia dla wielu już wtedy kobiet, pragnących prowadzić życie pokutne.

Okólnik nie zawiera daty. Z treści można się natomiast dowiedzieć, że odejście Klary do wieczności miało miejsce „niedawno”, powstał więc prawdopodobnie jeszcze w 1253 roku.

Analiza stylu, treści i słownictwa wyraźnie ukazuje udział w tworzeniu tego tekstu kogoś spoza wspólnoty z San Damiano, co niżej zostanie objaśnione.

Tekst można podzielić na pięć części:
1. Nagłówek (w. 1)
2. Ogłoszenie śmierci Klary (w. 2-6)
3. Streszczenie jej życia (w. 7-23)
4. Ostatnie chwile życia i pogrzeb (w. 24-25)
5. Klara w chwale (w. 26-28).

Siostry wyrażają się o Klarze w taki sposób (w. 3), w jaki ona pisała (choć innymi słowami) w swoim Testamencie o Franciszku (w. 38): „był naszą podporą, jedyną po Bogu pociechą i umocnieniem”. Święta jest nazwana „przewodniczką, matką i mistrzynią”; w tych przywołanych rolach i obrazach można by porównywać ją do Mojżesza, prawodawcy i przewodnika ludu, do Maryi, Matki Jezusa i do Jezusa Mistrza. Podobne myśli znajdują się w Bulli kanonizacyjnej (w. 37).

Klara w okresie swego dzieciństwa ukazana jest jako oddana kontemplacji i pobożności, dla której naturalne było przejście z domu rodzinnego do klasztoru. Nie ma mowy o nawróceniu Klary, czy o roli, jaką w jej życiu odegrał Franciszek.

Podkreślone są dziewictwo i relacja oblubieńcza z Chrystusem, co jest typowe dla żeńskiej duchowości monastycznej. Zdecydowanie inna wizja duchowości wyłania się z listów Klary: Zawiadomienie kreuje dość negatywny i podlegający słabości charakter kobiecej natury, natomiast w swoich listach Klara pozytywnie patrzy na kobietę, na małżeństwo, którego wyrzeka się w wolności dla Kogoś, Kogo uważa za ważniejszego (por. 1LKl 5-7). Kobieta jest powołana, by kochać i być kochaną, również poprzez ciało. W Zawiadomieniu mówi się o ubogim habicie, stroju żałobnym, a Klara pisze o perłach, klejnotach i koronie (por. 1LKl 10-11).

Jest także mowa o tym, że Klara pocieszała siostry (w. 19-20) - może to być aluzją do zalecenia umieszczonego w Formie życia (FŻKl 4,11-12), iż matka powinna pocieszać swoje siostry. Zawiadomienie podkreśla jednak to pocieszanie i napominanie w sytuacji niedostatku, jakoby Klara zachęcała je do wytrwałości w tym trudzie. Jest to rozbieżne z zeznaniami złożonymi podczas procesu kanonizacyjnego, siostry mówiły bowiem, że Święta zaopatrywała je we wszystko, nawet prosząc Pana o cud, gdy zabrakło chleba (Proc 6,16).

Zawiadomienie zawiera także ważne informacje nieobecne w Aktach procesu kanonizacyjnego i w Bulli kanonizacyjnej, a podjęte i udokumentowane w Legendzie o świętej Klarze dziewicy: o okolicznościach śmierci tj. o odwiedzinach konającej Klary przez papieża I nnocentego I V i kardynałów oraz ich obecności na jej pogrzebie.

Brakuje zakończenia, choć nie wydaje się, by opuszczono istotne treści, gdyż tekst tworzy spójną i logiczną całość.

Zawiadomienie swoją niepopularność zawdzięcza z pewnością sporej ilości informacji o vita, conversio, conversatio i miracula Klary w późniejszych źródłach. Ale nawet gdybyśmy o tych materiałach zapomnieli, to Zawiadomienie nie ukazuje pełnego obrazu Klary, a raczej przyjęte stereotypy o świętej kobiecie średniowiecza, których zaakcentowanie więcej mówi o jego autorze. Brak jakiegokolwiek odniesienia do Franciszka wskazuje, że autorkami tekstu nie były siostry z San Damiano: jak mogłyby przemilczeć imię tego, „który jest jedyną po Bogu pociechą” (TKl 38)?

Negatywna koncepcja kobiety i małżeństwa nie jest spójna z wrażliwością Klary ani sióstr przez nią uformowanych. Ten mocny nacisk na dziewictwo wskazuje raczej na mężczyznę, niż kobietę jako autora omawianego tekstu. Opowiadanie o miłości Klary, dalekie od konkretów, nie wskazuje na kogoś, kto w codzienności doświadczał jej macierzyńskiej troski. Jedyne odniesienie do ubóstwa dotyczy sytuacji, gdy Klara napomina siostry, by wytrwale znosiły ten ciężar, a ona przecież całe życie starała się o „przywilej ubóstwa”. O tym dokumencie zresztą nie ma mowy.

Podczas procesu kanonizacyjnego jedynym, który wspominał o urodzie Klary był Rajnier (Proc 18, 2), siostra Amata mówiła o jej twarzy tylko w kontekście modlitwy (Proc 4, 1). Zawiadomienie natomiast zaznacza, że Klara była „obdarzona piękną urodą” – to kolejny szczegół, który wskazuje raczej na mężczyznę jako autora. Nie posiadamy żadnych dodatkowych wskazówek, lecz przypuszcza się, że mógł nim być sekretarz Kurii Papieskiej lub kanclerz kardynała Rainalda z Ostii, protektora Zakonu.

W czasie, gdy powstało Zawiadomienie, wspólnota z San Damiano posiadała własną Formę życia. Była ona zatwierdzona najpierw przez kardynała Rainalda, a następnie potwierdzona przez papieża I nnocentego I V i stawiała siostry poza „Zakonem Świętego Damiana”. Kurii Papieskiej zależało na poinformowaniu sióstr należących do tego zakonu o śmierci Klary. Zawiadomienie było jednym z elementów tworzenia Ordo, który miał dokładny punkt odniesienia w klasztorze, od którego wziął nazwę oraz w jego opatce, „pewnej przewodniczce, czcigodnej matce i mistrzyni”. Wkomponowałoby się więc ono w trajektorię szerokich działań instytucjonalnych, których punktem kulminacyjnym będzie list papieski Beata Clara, poprzez który Urban I V utworzy ostatecznie „Zakon świętej Klary” – ostatni akt, który połączy prawnie bardzo liczne wspólnoty, żyjące w oparciu o różne dokumenty prawne. Pomimo tego, że ukazany w Zawiadomieniu obraz Klary uwypukla pewne tematy jakby na własny użytek, to dokument ma swoistą wartość parabiograficzną, także literacką oraz historyczną – ukazując niektóre realia życia wspólnego Ubogich Pań, tj. np. ubóstwo.

Tekst Zawiadomienia został odnaleziony dopiero w 1920 roku przez Z. Lazzeriego. Nie wspomina o nim Battista Alfani z Perugii (zm. 1523), klaryska z Monteluce, która znała ważne źródła klariańskie z XIII wieku. Jest pominięty w ważnym współczesnym tomie Fontes franciscani (1995) oraz włoskim Fonti francescane (2011).

Manuskrypt tego dokumentu z biblioteki we Florencji obecny jest w zbiorze pochodzącym z XIII wieku, pt. Liber Epistolarum secundum usum curie Romanae et aliorum Principium (tytuł nadano w XVI w.). Lazzeri zauważył, że pozostałe dokumenty tego zbioru są autentyczne (jest w nim ok. 150 aktów kancelarii papieskiej i cesarskiej, głównie Fryderyka I I), zatem niniejszy tekst zyskuje swoją wiarygodność. Natomiast rodzi się wątpliwość, czy ten list w ogóle został wysłany, ponieważ do dziś nie posiadamy innych kopii.